İSMEP PROJESİ, FAALİYETLERİ VE BAŞARISI

 ÖZET

İPKB 2006 yılında İstanbul’da kurulan depreme karşı daha hazırlıklı olmak amacıyla ilgili kuruluşlarla iş birliği yapan ihtisas birimidir. İPKB’nin yürüttüğü İSMEP projesi A, B ve C olmak üzere 3 bileşenden oluşur. A bileşeni; acil durumlarda çok büyük ihtiyaç haline gelen haberleşme sistemlerinin iyileştirilmesini hedefler. B bileşeni; en şiddetli depremlerde bile ayakta kalabilecek bina tasarımlarını ve deprem hasarını azaltmada çok önemli bir rolü olan sismik izolatörü konu alır.  Son olarak C bileşeni; halkın bilgilendirilmesini ve eğitilmesini konu edinir. Diğer illerde henüz böyle bir kuruluş bulunmasa da İPKB’nin başarısı ulusal ve uluslararası alanda tanınmakla beraber diğer yerlere çok güzel bir örnek oluşturur.

Anahtar Kelimeler: deprem, sismik izolatör, İPKB, İSMEP

 1.GİRİŞ

Her yıl yaklaşık 700 M>7 depremleri ayda birden fazla ve M>8 depremleride yılda bir defa büyük depremin yaşandığı dünyada, kentsel bölgelerde meydana gelen depremler jeofizik tehlike olarak, hazırlık yapılmayan ülkelerde en yıkıcı doğal afetlerin nedenleri arasında yer almaktadır. Yeri bilinmekte fakat ve zamanı tam olarak tespit edilemediği için de insanların yaşadığı alanlarda bir jeofizik tehlikelidir olarak kayıplara neden olur. Türkiye de ikincil dereceden yüksek deprem kuşağı üzerinde yer alması nedeniyle tarih boyunca birçok büyük ve sonuçları açısından sarsıcı depreme tanıklık etmiştir. Bu depremler hem can kaybına hem de büyük ekonomik hasarlara yol açmıştır. 

Türkiye’de deprem riskini azaltmak ve afetlere hazırlıklı olmak için bir dizi önlem (örn.,  ) alınmıştır ve alınmaya devam edilmektedir. Ancak depremlerle mücadelede söz konusu olduğunda her zaman daha fazla çalışma ve iyileştirme yapılması gerekmektedir. Bu hususta afetlerle müdahale ve acil durum yönetimi konularında kurumsal yapılar oluşturulmuş ve afetlere yönelik eğitim ve bilinçlendirme çalışmaları yürütülmüştür. Özellikle Marmara Bölgesi ve Ege Denizi çevresi, sık sık depremlerin yaşandığı bölgelerdir. Nüfus yoğunluğundan ötürü deprem etkilerinin çok şiddetli olarak hissedildiği bölgeler de burasıdır. İşte tam da bu nedenle İstanbul özelinde çalışmalar gösteren İstanbul Proje Koordinasyon Birimi (İPKB) kurulmuştur. Bu çalışmada İPKB’nin hedeflerinden, bu zamana kadar elde ettiği başarılardan, çalışmalardan bahsedilmiş olup detaylandırılmıştır. İPKB’nin  binaları depreme daha dayanıklı kılmak için kullandığı sismik izolatörler bu çalışmada derinleştirilmiştir. Bununla beraber Türkiye’nin İstanbul dışı diğer illerinde bu tarz özel kuruluşlar olup olmadığı tartışılmıştır. 

2. İSMEP PROJESİ

İPKB 2006 yılında İstanbul Valiliği İl Özel İdaresi bünyesinde çalışmalara başlamış, İstanbul ilinin deprem riskini azaltma çalışmalarını yönetmek amacıyla kurulmuştur. İPKB, İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi (İSMEP) çerçevesinde, İstanbul'un potansiyel deprem riskine karşı can ve mal kayıplarını en aza indirmek için özveriyle çalışmaktadır. Amacı gelecekte daha güvenli bir İstanbul için sağlam bir temel oluşturmak ve yaşanabilecek olası depremlere karşı kapsamlı bir hazırlık yapmaktır. Bu vizyon doğrultusunda hareket eden birim bize ve bizden sonraki kuşaklara daha güvenli bir yarın sunmayı hedeflemektedir. Proje kapsamında, deprem riski taşıyan bölgelerde yapısal iyileştirme çalışmaları yapılır, acil durum planları oluşturulur, toplumun deprem konusunda farkındalığı artırılır ve afet sonrası müdahale ve iyileştirme süreçleri planlanır. Bu çalışmalar yapılırken Dünya Bankası, Alman Kalkınma Bankası, Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası gibi çeşitli yurtdışı fonlarından destek alınır. İSMEP projesinin A, B ve C olmak üzere 3 ana bileşeni bulunur (1,2)..

3. PROJE FAALİYETLERİ

 3.1 A BİLEŞENİ

 A Bileşeni, "Acil Durum Hazırlık Kapasitesinin Artırılması" başlığı altında, İstanbul'daki afet yönetimi ile ilgili kurum ve kuruluşların, özellikle depremler gibi acil durumlara karşı hazırlıklı olmalarını ve müdahale kapasitelerini güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda AFAD, Kandilli Rasathanesi, Türk Kızılayı gibi kurum ve kuruluşlarla iş birliği içerisindedir. Bu bileşen afet ve acil durum haberleşme sistemlerinin kurulması ve geliştirilmesi, acil durum bilgi yönetim sistemlerinin oluşturulması, İstanbul Valiliği İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü’nün (İstanbul AFAD) kurumsal kapasitesinin güçlendirilmesi gibi faaliyetleri içermektedir. Bu şekilde, afet durumunda etkili ve hızlı iletişim sağlanarak koordinasyonun artırılması, acil durum bilgilerinin doğru ve zamanında paylaşılması amaçlanmaktadır (1,2).

 3.2  B BİLEŞENİ

B Bileşeni, "Öncelikli Kamu Binaları için Sismik Riskin Azaltılması" çerçevesinde, öncelikli kamu binaları, kültürel ve tarihi miras niteliğindeki binalar için zarar azaltma faaliyetlerini içermektedir. Bu binaların depreme karşı güçlendirilmesi ve risklerin azaltılması için gerekli çalışmalar yapılır. Öncelikle güçlendirme projelerinden etkilenecek kişilere ve gruplara yönelik bilgilendirme faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. Örneğin bir okul güçlendirilecekse okul yöneticilerinin, MEB yetkililerinin katıldığı farklı gruplarla bilgilendirme toplantıları düzenlenir. Buna ek olarak güçlendirilecek okul hakkında bilgilendirme broşürleri hazırlanır ve dağıtılır sonrasında gerekli işlemler yapılır. Bu çalışma, güçlendirme faaliyetlerinin toplum üzerindeki etkilerini anlamak ve iyileştirmek için önemli bir adımdır. Böylece, güçlendirme projelerinin etkili bir şekilde planlanması ve uygulanması sağlanarak riskleri azaltma sürecinde daha başarılı sonuçlar elde edilmesi amaçlanmaktadır. 

Bu projenin başarılarından ve sonuçlarından bahsedecek olursak İstanbul Valiliği tarafından yürütülen çalışmalar kapsamında, İstanbul'un tüm ilçelerinde toplam 1.570 kamu binasının depreme karşı yeniden yapım ve güçlendirme çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Şekil 3.1).

Şekil 3.1: B bileşeni kapsamında gerçekleştirilen faaliyetler (1).

Ayrıca, İstanbul'da İSMEP kapsamında 1.336 eğitim kurumu güçlendirilmiştir ve yeniden yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda, yaklaşık 5 milyon metrekarelik okul binası depreme karşı güçlendirilerek, 1,7 milyondan fazla öğrencinin daha güvenli bir ortamda eğitim alması sağlanmıştır. İstanbul Valiliği'nin projesi 115 hastane, poliklinik ve sağlık ocağı binasının depreme karşı dayanıklı hale getirilmesini içermektedir. Bu hastaneler, deprem anında bile kesintisiz hizmet verebilmesi için özel olarak tasarlanmış sismik izolasyon sistemleriyle donatılmaktadır. Bu çalışmalar, sağlık sektöründe de depreme karşı güvenli ve dayanıklı bir altyapının oluşturulmasına katkı sağlamaktadır.

İstanbul Valiliği'nin gerçekleştirdiği bu çalışmalar hem kamu binalarının hem de eğitim ve sağlık kurumlarının deprem riskine karşı güçlendirilmesi ve halkın güvenliğinin sağlanması konusunda önemli bir ilerleme olarak değerlendirilebilir. Bu çalışmalar, diğer illerde de benzer projelerin hayata geçirilmesi ve ülke genelinde depreme karşı dayanıklı bir altyapının oluşturulması için örnek teşkil etmektedir. (1,2).

3.2.1 SİSMİK İZOLASYON

Şekil 3.2.1.1: Sismik izolatör sistemi (3).

Sismik izolasyon, yapıların deprem sırasında daha iyi performans göstermesini sağlayan etkili bir yöntemdir. Bu yöntem, deprem riskinin yüksek olduğu bölgelerde kullanılarak insanların ve yapıların güvenliğini artırır. 1980’lerden günümüze Japonya gibi deprem bölgelerinde fazlasıyla kullanılmasına karşın can kayıplarının binlerle ölçüldüğü ülkemizde geniş çapta bir uygulamasına rastlanmamaktadır. Kocaeli Üniversitesi Umuttepe Kampüsü’nde 2002 yılında yapılmaya başlanan tıp merkezi Türkiye’de sismik izolatör kullanılarak inşa edilen ilk yapıdır. Binada toplam 256 adet izolatör kullanılmıştır ve bu sayede bina olası bir deprem anında 27cm sağa ve sola hareket edebilir. Sismik izolasyonun kullanılma şeklini biraz inceleyecek olursak yapı ve temel arasına yerleştirilir. Depremlerin yatay bileşenleri, düşey bileşenlere göre genellikle daha şiddetli olarak algılanır. Bu nedenle de yatayda düşük, düşeyde ise yüksek rijitliğe sahip izolatörler kullanılır. Böylelikle deprem ivmelerinin üst yapıya geçmesi engellenir. Yapının yerden yüksekliği arttıkça titreşim periyotları da artış gösterir. İzolatörler, genellikle elastomerik malzemelerden yapılmıştır ve deprem sırasında yapıdaki hareketi sınırlamak için tasarlanmıştır. Elastomerik malzemeler yapının esnekliğini arttırır ve yapıya esnek hareket kabiliyeti verir. Bu şekilde, yapıya gelen deprem yükleri azaltılır ve yapı daha güvenli hale gelir (Şekil 3.2.1.1) (Şekil 3.2.1.2) (3,4,5,6).

Sismik izolasyon sistemleri kauçuk esaslı, kayma esaslı, yay tipi sistemler, kılıflı kazık ve rocking izolasyon sistemi olmak üzere 5 başlık altında toplanır. Günümüzde en çok kullanılan sistemler kauçuk ve kayma esaslı sismik izolasyon sistemleridir. Kauçuk esaslı sismik izolasyon sisteminde kauçuklar rulo yapılarak kat kat yerleştirilir. 

Şekil 3.2.1.2: Yapı esnekliğinin artması ile ivme davranışının değişimi (7).

İlk başta ara çelik plakalar kullanılmadan yerleştirildiği için kauçuğun yatay ve düşey rijitlikleri aynı olduğundan dolayı bina deprem anında öne ve arkaya yatmıştır. Çelik levhaların devreye sokulmasıyla beraber bu sorun giderilmiştir. Kayma esaslı sistem en eski ve basit sismik izolasyon sistemidir. Bu sistemi öneren kişinin bir tıp doktoru olması da şaşırtıcıdır. Temel ile yapı arasına “talk” adı verilen hidratlı doğal magnezyumdan oluşan bir katman koyulur. Bu katman ikisi arasında oluşabilecek büyük yer değiştirmelere yol açsa da binadaki ivmeleri azalttığı ortaya konmuştur. Şuan kayıcı mesnetler için en yaygın olarak kullanılan malzeme paslanmaz çelik ile kaplanmış doldurulmamış veya doldurulmuş politetrafloroetilendir (PTFE veya Teflon) (6,8).

 3.3 C BİLEŞENİ

Şekil 3.3

C Bileşeni ise, "İmar ve Yapı Mevzuatının daha Etkin Uygulanması" hedefine yönelik olarak, pilot belediyelerde (Bağcılar ve Pendik) ruhsat süreçlerinin iyileştirilmesini ve teknik kapasitenin artırılmasını hedeflemektedir. Belediye düzeyinde; karar vericiler, teknik elemanlar ve toplum temsilcileri olmak üzere 3 hedef grubu için eğitim konuları ve materyalleri hazırlayarak çalışmalara başlandı. Bahsi geçen pilot belediyelerde test eğitimleri düzenlenerek çalışmaya katılan kişilerin yorumları dikkate alınarak eğitim materyalleri geliştirildi. Eğitimlerde katılımcılar birbirleriyle tartışma imkânı sağlandığı için bilgi üretmeye yönelik bir eğitim sağlanmasıyla beraber kentsel çevre yapılarının ve kullanımlarının afet riskini artırabilecek faktörler hakkında farkındalık düzeylerini yükseltme imkânı bulmalarını sağlandı (1,2) (Şekil 3.3).

4. PROJE BAŞARISI

İSMEP projesinin başarısı uluslararası alanda da dikkat çekmiş ve Birleşmiş Milletler Okul Güvenliği Programı'nda "Lider Ülke" olarak seçilmiştir. Bu başarı, İstanbul'un deprem hazırlık çalışmalarında öncü bir rol oynadığını göstermektedir. Bununla beraber Hırvatistan'ın Zagreb şehrinde benzer bir proje uygulanması planlanmıştır. Buradan görüldüğü üzere İSMEP'in başarısı diğer illere ve ülkelere de örnek teşkil etmektedir. Tüm bunlara karşın Türkiye’nin diğer illerinde henüz İPKB gibi özel birimler kurulmamıştır.  Ancak il afet ve acil durum birimleri bulunur.

Türkiye'deki il afet ve acil durum birimleri, afet yönetimi ve hazırlık konusunda önemli bir role sahiptir. Bu birimler, ulusal ve uluslararası düzeyde yapılan çalışmalara katılarak, kaynakları etkili bir şekilde kullanmakta ve afetlere karşı koordinasyonu sağlamaktadır. İl afet ve acil durum birimlerinin gelecekteki hedefleri arasında, afetlere karşı müdahale kapasitelerini sürekli olarak güçlendirmek, teknolojik altyapıyı iyileştirmek, halkın afetlere karşı bilinci ve hazırlığı konusunda daha fazla ilerleme kaydetmek ve ulusal ve uluslararası iş birliklerini daha da güçlendirmek yer almaktadır. Bu sayede, afetlerin etkileri en aza indirilerek insanların güvenliği ve refahı daha iyi korunabilir (1,2).

5.SONUÇ

Sonuç olarak, Türkiye'nin deprem ülkesi olması nedeniyle sürekli olarak deprem riskine karşı dikkatli ve hazırlıklı olmak durumundayız. Toplum olarak afetlere karşı bilinçli olmak, afetlere dayanıklı altyapılar inşa etmek ve afet yönetimi konusunda sürekli iyileştirmeler, geliştirmeler yapmak, depremlerin etkilerini azaltmak ve güvenli bir yaşam sağlamak önemlidir. İPKB burada sayılanları amaç edinmekle beraber proaktif bir yaklaşımı benimseyen ihtisas birimidir. Bu amaçlar doğrultusunda gerçekleştirilen faaliyetler meydana gelebilecek potansiyel depremlerin neden olabileceği can kayıplarını engellemeyi ve sosyal, ekonomik ve finansal açıdan olumsuz etkileri azaltmayı hedeflemektedir. İPKB çalışmalarında; acil durum yönetimi, yapı güçlendirme projeleri ve toplumun farkındalık düzeyini artırma gibi kritik faaliyetler yürütülmektedir. Türkiye’nin İstanbul dışı diğer illerinde henüz böyle özel bir birim olmamasına karşın İPKB'nin başarısı benzer risklere sahip diğer bölgelere de örnek teşkil etmektedir. Sadece ulusal değil uluslararası düzeyde de benzer çalışmaların tasarlanması ve uygulanmasında önemli bir model olarak kabul görmektedir. Bu ders kapsamında deprem adına günlük hayatımda da tespiti yapabileceğim değerli bilgiler öğrendim ve başta kendim olmak üzere çok sevdiğim yakınlarımı da bilinçlendirdim. Toplum adına bu konuda üzerime düşen vazifenin ne kadarını tamamıyla yerine getirdim, net bir şey söylemek zor ama en azından denediğim ve adım attığım için mutluyum. Bu alanda bana, benimle beraber çevreme katkı da bulunduğunuz için siz değerli öğretmenime teşekkür ederim.

6. KAYNAKÇA

1.      https://www.ipkb.gov.tr/  19 Haziran 2023 tarihinde görüntülenmiştir.

2.      ELGİN, KAZIM GÖKHAN. "İstanbul sismik riskin azaltilmasi ve acil durum hazirlik projesi (İSMEP)." 19 Kasım 2011 Cumartesi (2007): 53.

3.Baştuğ, Bilge Kağan. "Yapı sistemlerinde depreme karşı sismik izolatör kullanılması." (2004).

4. Güner, G. (2012). Bir Hastane Yapısının Klasik Yöntemle Ve Sismik İzolatör Kullanılarak Tasarımının Dinamik Yönden Karşılaştırılmasının Yapılması (Doctoral dissertation, Fen Bilimleri Enstitüsü).

5. ŞENGEL, H. S., Hakan, E. R. O. L., & YAVUZ, E. (2009). Sismik izolasyon tekniği ve kullanılışına ilişkin örnek uygulama. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, 22(2), 165-178.

6.https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/81427/T03008.pdf?sequence=1&isAllowed=y

7. ACAR, Emre. , Comparison of Design Spresifications for Seismically İsolated Buildings. Yüksek Lisans Tezi, O.D.T.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara (2006)

8.https://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12397/8629/202439.pdf?sequence=1&isAllowed=y